De cartesiaanse wond

p.28: Si, abbiamo un anima. Ma e fatta di tanti piccoli robot! (Ja, we hebben een ziel, maar hij bestaat uit een heleboel robotjes!) Kop van een interview met Daniel C. Dennett door Giulio Giorello in de Corriere della Sera, Milaan, 1997.

De zeventiende-eeuwse Franse wetenschapper en filosoof Rene Descartes was erg onder de indruk van zijn eigen geest, en met goede redenen. Hij noemde het zijn res cogitans ofwel zijn denkende ding.
Descartes kwam met de eerste zogeheten TVA (Theorie Van Alles), een prototypische unificatietheorie, die hij publiceerde onder de onbescheiden titel Le Monde. Deze theorie beoogde alles te verklaren, van de banen van de planeten en de aard van het licht tot de getijden, van vulkanen tot magneten, waarom water bolvormige druppels vormt, hoe er vuur geslagen wordt uit vuursteen en nog veel meer. Zijn theorie was in bijna alle opzichten volkomen onjuist, maar bleek wel verrassend samenhangend en is zelfs met de kennis van nu merkwaardig plausibel. Er was iemand als Sir Isaac Newton voor nodig om - in zijn roemruchte Principia, die een expliciete weerlegging is van de theorieen van Descartes, met een betere fysica te komen.

p.31: Mensen zijn best bereid om iets van een ander aan te nemen over de chemische eigenschappen van calcium of de microbiologische details van kanker, maar als het over de aard van hun eigen bewuste ervaringen gaat, menen ze over een bijzonder persoonlijk gezag te beschikken waarmee elke hypothese die ze onaanvaardbaar vinden te weerleggen valt.
Crick heeft dit niet als enige ervaren. Vele anderen hebben geprobeerd om, zoals een van de beste auteurs onder hen, Terrence Deacon, het heeft omschreven, de cartesiaanse wond te hechten die bij de geboorte van de moderne wetenschap de geest van het lichaam heeft gescheiden (Deacon, Terrence William, Incomplete Nature: How Mind Emerged from Matter, 2011, p.544). Hun pogingen zijn vaak fascinerend, informatief en meeslepend, maar niemand is er tot op heden in geslaagd om helemaal overtuigend te zijn. Ik (Daniel C. Dennett) heb een halve eeuw, dus mijn hele academische leven, aan dit project besteed, in een dozijn boeken en honderden artikelen waarin ik me met verschillende stukjes van de legpuzzel bezighield, zonder dat ik erin geslaagd ben om veel lezers van argwanend agnosticisme naar rustige overtuiging te leiden. Maar ik laat me niet ontmoedigen en probeer het nogmaals, en deze keer ga ik voor het hele verhaal.

Cartesiaanse zwaartekracht

p.32: De oorspronkelijke vervormende kracht, die ik cartesiaanse zwaartekracht zal noemen, leidt eigenlijk tot het ontstaan van verschillende andere krachten, waaraan ik je in verschillende vermommingen telkens weer zal blootstellen totdat ook jij ze helder kunt zien. Hun makkelijkst zichtbare manifestaties zijn bijna iedereen al vertrouwd, te vertrouwd zelfs. We zijn geneigd te denken dat we al weten wat we eraan hebben, maar we onderschatten ze. We moeten erachter kijken, en eraan voorbij, om te ontdekken hoe ze ons denken kneden.

p.34: Dat geest en hersenen in wezen hetzelfde zijn is dus niet zozeer een verbazingwekkende hypothese, maar meer een hypothese die ons met stomheid geslagen achterlaat, zodat we niet meer kunnen doen dan een machteloos gebaar maken en er het beste van hopen. Toch is dit een stelling die zich gemakkelijk laat verdedigen, en het is verleidelijk om degenen die het niet met je eens zijn, degenen die zich opwerpen als Verdedigers van het Bewustzijn tegen de Wetenschap, te diagnosticeren als mensen die lijden aan een beschamende tekortkoming: narcisme (Ik weiger om mijn glorieuze geest gevangen te laten raken in de valstrikken van de wetenschap!); angst (Als mijn geest niet meer is dan mijn hersenen, dan ben ik niet meer degene die het heft in handen heeft; dan heeft mijn leven geen betekenis meer!); of dedain (Die simpele scientistische reductionisten! Ze hebben geen idee hoezeer ze tekortschieten in hun onbenullige pogingen om de rijke wereld van zin en betekenis op waarde te schatten!)

p. 35: Stel dat degene die de geest wil verklaren met haar eigen geest begint. Ze is Thuis op de planeet Descartes en terwijl ze mijmert over het werk dat ze voor de boeg heeft, kijkt ze naar het externe universum vanuit het eerstepersoonsperspectief. Vanuit dit perspectief verlaat ze zich op al het vertrouwde meubilair van haar geest om niet gedesorienteerd te raken, en de cartesiaanse zwaartekracht is de kracht die haar verankert in dit egocentrische gezichtspunt, van binnenuit.

p.37: Het probleem dat wordt gesteld door de cartesiaanse zwaartekracht wordt soms de explanatory gap of verklaringsleemte genoemd (Levine, Joseph, Materialism and Qualia: The Explanatory Gap, 1983), maar de discussies onder die noemer lijken me grotendeels vruchteloos omdat de deelnemers deze leemte lijken te beschouwen als een diepe kloof, en niet als een hapering in hun eigen verbeeldingskracht. Ze mogen dan de leemte ontdekt hebben, maar ze zien die niet als wat hij werkelijk is omdat ze niet hebben gevraagd hoe die zo gekomen is. Door anders tegen deze schijnbare kloof aan te kijken, en hem te beschouwen als een dynamische verbeeldingskrachtvervormer die om goede redenen ontstaan is, kunnen we leren hoe hem veilig over te steken of, en dat komt misschien op hetzelfde neer, te laten verdwijnen.